Tymianek pospolity

Tymianek pospolity Thymus vulgaris L. znany jest też pod nazwą macierzanka tymianek, włoska macierzanka, tymianek ogrodowy. Jest to wiecznie zielony półkrzew o wysokości 20-50 cm. Pędy ma liczne, rozgałęzione, dołem drewniejące. Liście drobne, krótkoogonkowe, szarozielone, od spodu sinawe, ułożone naprzeciwlegle. Główkowate kwiatostany, złożone z nibyokółków drobnych, różowych lub fioletowych kwiatów, zebrane są na szczytach pędów. Kwitnie od końca maja do końca czerwca. Tymianek tworzy cienki korzeń palowy, rozgałęziony i drewniejący. Owoc to poczwórna rozłupnia, zawierająca nasiona typu orzeszki, o jasnobrunatnej barwie, długości 0,7-1 mm. Roślina odznacza się silnym, tymolowym zapachem. Tymianek należy do cennych roślin miododajnych, chętnie oblatywanych przez pszczoły

Pachnie tymiankiem...

Tymianek jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. Nazwa wywodzi się od greckiego słowa thýmon (łac. thymum). Jego znaczenie mogło być związane ze składaniem ofiar dymnych lub po prostu z kadzidłem. Grecy używali ziela tymianku jako kadzidła, jako przyprawy i w celach leczniczych. Pachnie tymiankiem... Tak żartobliwie mówiono o pisarzach greckich, reprezentujących styl attycki. w dialogu "Krytiasz" Platon opisuje wylesione i zerodowane wzgórza Attyki jako "pachnące tymiankiem i innymi ziołami [...] pastwiska dla pszczół".

Miód tymiankowy jest szczególnie ceniony w niektórych chorobach, zwłaszcza górnych dróg oddechowych. w 

Egipcie używano tymianku do balsamowania zwłok i dodawano do kadzidła. Hipokrates zaliczył tymianek do leków moczopędnych. Wzmianki znajdujemy również w dziełach Teofrasta, Dioskuridesa i Galena. Św. Hildegarda z Bingen zaleca tymianek jako środek, który

"rozgrzewa i osusza, a gdy ktoś dobrych ziół i przypraw doda, przez swoje ciepło i swą moc zgniliznę bolących wrzodów odejmuje [...]. Wziąć cały tymianek, razem z zawisłą nad nim ziemią, uwarzyć i przyrządzić zeń kąpiel na poty. Tak często czyniąc, sprawić można, że ciepło i suchość ziela wespół z suchą zagrzaną wprzódy wspomnianą ziemią złe soki umniejszy, chyba że się to Bogu nie spodoba"...

W różne rejony Europy tymianek został przeniesiony prawdopodobnie przez Rzymian. w Anglii już w XI w. istniały jego uprawy. Rzymscy żołnierze zażywali kąpieli w naparze z ziela tymianku w celu nabrania tężyzny fizycznej, był on bowiem symbolem męstwa i odwagi. w średniowieczu haftowano gałązki tymianku na podarunkach dla rycerzy. Niektórzy średniowieczni znawcy zielarstwa zalecali tymianek jako środek skuteczny przy astmie, duszności, robakach, zatruciach i do "spędzenia martwego płodu". Szkoccy górale pili herbatkę tymiankową dla dodania sobie odwagi i odpędzenia nocnych strachów.

Do Polski tymianek dotarł za czasów królowej Bony, za pośrednictwem zakonników. Stanowił wówczas amulet, ofiarowany przez damy rycerzom w czasie turniejów. Używano go do leczenia ran, a niewiasty kąpiące się w naparze z jego ziela wierzyły, że kąpiel taka wpłynie na powiększenie ich biustu. Uważano, że herbata tymiankowa wzmacnia nerwy i uśmierza spazmy. Świeże ziela, prażone na patelni i przykładane na bolesne miejsca w formie kataplazmy, stanowiły lek przy artretyzmie, reumatyzmie i podbitych oczach. Uchodził też za środek zapobiegający zapłodnieniu i poronny.

Jako przyprawa ceniony jest przede wszystkim w kuchni śródziemnomorskiej. Nadaje potrawom wyrazisty smak i aromat, dodawany jest do wieprzowiny, baraniny, gęsiny, kaczek, drobiu, cielęciny, wołowiny, ryb, mdłych zup i zawiesistych sosów. Jest nieodzownym składnikiem bulionów jarzynowych, a w kuchni śródziemnomorskiej wchodzi w skład bouget garni. We Francji znana jest zupa tymiankowa na piwie, która dawniej uchodziła za napój miłosny. Tymianek nadaje się doskonale do przyprawiania sosów ziołowych, dań z grilla, potraw warzywnych, zwłaszcza z pomidorów i warzyw strączkowych. Wspaniałą przyprawę do wielu potraw stanowi olej tymiankowy.

Olej tymiankowy
Gałązkę świeżego tymianku należy włożyć do butelki, zalać oliwą z oliwek lub olejem słonecznikowym, dodając kilka ziarenek pieprzu i odstawić w ciemne miejsce na 2 tygodnie. Olej można stosować do duszonych mięs, sałatek warzywnych, befsztyków i steków.

Zupa zielona
Po garści szpinaku, szczawiu, pokrzywy, natki pietruszki, koperku, bazylii i tymianku. Posiekać i udusić przez 5 minut na maśle. Zalać wrzątkiem i zagotować, doprawiając do smaku solą, cukrem i sokiem z cytryny. Zdjąć z ognia i wymieszać z jogurtem. Na patelni zrumienić na maśle kromki bułki, natrzeć je czosnkiem, wyłożyć na talerze i zalać zieloną zupą.

Uprawa

Tymianek właściwy jest uprawiany zarówno w klimacie ciepłym, jak i umiarkowanym. Jest dobrze przystosowany do warunków klimatycznych Polski. Pod uprawę najlepiej przeznaczyć pole o wystawie południowej. Rośnie dobrze na glebach średniozwięzłych, przepuszczalnych, o wysokiej kulturze. Nie znosi gleb zakwaszonych, podmokłych i zbyt suchych. Szczególne znaczenie ma zachowanie dostatecznej wilgoci w glebie. Optymalny odczyn gleby powinien wynosić 5,5-6,5 pH. Na glebach kwaśnych o odczynie niższym niż 5,5 pH należy przeprowadzić wapnowanie najlepiej w formie węglanowej, a na glebach ubogich w magnez w postaci wapna magnezowego.

Tymianek uprawia się wyłącznie z nasion. Kiełkują równie dobrze na świetle, jak i w ciemności. Optymalna temperatura kiełkowania wynosi około 20°C. w praktyce ogrodniczej stosuje się siew nasion bezpośrednio na pole lub rozsady. Nasiona wysiewamy na początku kwietnia lub późną jesienią „pod grudę”, w rzędy co 40 cm. Przy uprawie z rozsady nasiona wysiewa się na rozsadniku w drugiej połowie sierpnia, w listopadzie lub na początku kwietnia - w rzędy co 15-20 cm. Rozsadę sadzi się na miejsce stałe, gdy rośliny osiągną 7-8 cm wysokości, w rozstawie 40x20 lub 30x20 cm.

Surowiec tymianku to ziele Herba Thymi, zbierane dwukrotnie w sezonie wegetacyjnym - w okresie kwitnienia roślin. Drugi zbiór nie powinien być wykonany później niż pod koniec września. Zbytnie opóźnienie zbioru powoduje wymarzanie roślin w zimie. Ziele ścina się na wysokości 5-10 cm nad powierzchnią gleby, aby uzyskać szybki odrost pędów. Do zbioru należy używać ostrych narzędzi, aby nie podrywać systemu korzeniowego. Po zbiorze rośliny rozkłada się luźno i suszy w temperaturze nie przekraczającej 35°C w cieniu. Mniejsze ilości można suszyć powiązane w pęczki, zawieszone na sznurach. Tymianek schnie dobrze zachowując zieloną barwę liści. Suche ziele przechowuje się w skrzynkach wyłożonych papierem lub w torbach papierowych kilkuwarstwowych. Do celów kulinarnych przygotowuje się tzw. ziele otarte. w tym celu należy wysuszone pędy ocierać na sicie o oczkach 4-5 mm.

Suszone ziele zawiera do 3,5% olejku eterycznego, niekiedy nawet do 5,4%. w olejku znajduje się 20-50% pochodnych fenolowych - tymolu i karwakrolu - oraz cyneol, cymen, .-pinen, linalol, octan linalolu, borneol i octan bornylu. w zielu stwierdzono też zawartość garbników (do 10%), kwasów polifenolowych (kawowy, chlorogenowy), związki trójterpenowe (kwas ursolowy i oleanolowy), flawonoidy, substancje gorzkie, saponiny i składniki mineralne ze znaczną ilością litu.

Wyciągi wodne tymianku wzmagają wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych. Stosowane są jako środki wykrztuśne, zwłaszcza u dzieci i młodzieży oraz u osób w podeszłym wieku (Sirupus Thymi compositus). Ziele tymianku jest komponentem mieszanek ziołowych stosowanych przy kaszlu, astmie, działających żółciopędnie i wzmacniająco na układ nerwowy. Związki gorzkie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, poprawiają trawienie i przyswajanie pokarmów, znoszą stany skurczowe w obrębie przewodu pokarmowego.

Zewnętrznie tymianek stosowany jest do płukania jamy ustnej i gardła w stanach wywołanych przez bakterie ropotwórcze lub grzyby, a w postaci kompresów, okładów i przemywań jako środek w niektórych chorobach skórnych, jak łojotokowe zapalenie skóry i wypryski bakteryjne. Olejek tymiankowy stosuje się zewnętrznie jako składnik niektórych preparatów przeciwreumatycznych, działa silnie bakteriobójczo na wszystkie niemal drobnoustroje chorobotwórcze. Tymol wyizolowany z olejku, odkryty w 1719 r., wykorzystuje się w stomatologii do odkażania ubytków w zębach, wchodzi w skład past do zębów i płukanek do ust.

Piśmiennictwo Bremness L. Wielka księga ziół. Wyd. Wiedza i Życie, Wwa; Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa pod red. H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego. PWN, Wwa 2000; Kawałko M. J. Historie ziołowe. KAW Lublin; Metera P. i D. Zioła dla wszystkich. IWZZ, Wwa 1999; Nowiński M. Dzieje upraw roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1983; Ortiz E.L. Wielka księga ziół i przypraw. Wyd. Twój Styl, 1998; Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Podgórscy B i A. Polski zielnik kulinarny. Wyd. Kurpisz, 2003; Rejewski M. Rośliny przyprawowe i używki roślinne. PWRiL, Wwa 1983; Rumińska A. Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki. PWN, Wwa 1983; Rumińska A. Poradnik plantatora ziół. PWRiL, Poznań 1991; Samochowiec L. Kompendium ziołolecznictwa. Wyd. Med. Urban&Partner, Wrocław 2002; Senderski M.E. Prawie wszystko o ziołach. Podkowa Leśna 2004; Tyszyńska-Kownacka D. Zioła w polskim domu. Wyd. Watra, Wwa.